Op 7 september ging de molen van maalderij De Gouden Engel in Koedijk (Alkmaar) in de vreugdestand, want de molenaar, Vincent Kraan (mijn ex-man) is grootvader geworden. Jawel, onze kleinzoon is geboren! Wat houdt dat dan in, zo’n vreugdestand? Ik licht de aloude molentaal toe in dit blog.
Tijdens de kindertijd van onze dochter en zoon bezochten we vaak molens. Oude windmolens behoren tot de meest iconische en oer-Hollandse beelden die je in ons land kunt vinden. Ze spelen een belangrijke rol in de Nederlandse geschiedenis en cultuur. Door de eeuwen heen hebben ze verschillende functies gehad, zoals het malen van graan, het pompen van water en het zagen van hout. Maar wist je dat er ook een speciale molentaal is?
Vreugdestand bij geboorte
De vreugdestand werd en wordt gebruikt om aan te geven dat er vreugde is in het molenaarsgezin. De molen in de vreugdestand zetten is een mooie en betekenisvolle manier om vreugde en dankbaarheid te uiten. Het combineert de symboliek van de molen, die vaak wordt geassocieerd met beweging en vernieuwing, met de vreugde van het grootouderschap. Het belangrijkste is dat het een speciaal moment is voor de molenaar en zijn familie om te koesteren en te delen.
Wat zegt de molen?
Soms valt het op dat niet-werkende molens niet altijd in dezelfde wiekstand staan. In vroeger tijden was de molen altijd een belangrijk middelpunt in haar omgeving en werd daarom gebruikt om de gemeenschap op de hoogte te stellen van het wel en wee in het dorp of de regio. Toen was er nog geen telefoon, radio en tv en daarom werd deze manier van communiceren bedacht. Met de stand van de wieken kon op grote afstand een boodschap worden doorgegeven. Molenstanden worden gebruikt als er iemand trouwt, is overleden, is geboren of als de molenaar vrij is.
Molenstanden vroeger en nu
De vreugdestand werd vroeger ook toegepast bij de verjaardagen van het Koninklijk Huis, bij dorpsfeesten, kermissen, processies, priesterfeesten en jubilea. En veel poldermolenaars zetten hun molen in de vreugde wanneer hun bazen (de dijkgraaf of poldermeesters) een huiselijk feest vierden. In de oorlog, toen veel molenaars in het verzet zaten, werd molentaal gebruikt om te waarschuwen voor een razzia.
Tegenwoordig wordt de vreugdestand nogal selectief gebruikt, wat mede een gevolg is van het feit dat de molen in de meeste gevallen niet meer wordt bediend door de molenaar/eigenaar, maar veelal door vrijwilligers. Zo wordt de vreugdestand nu soms gebruikt om aan te geven dat een leerling molenaar geslaagd is voor de molenaarsopleiding. Het toepassen van de vreugdestand is dan ook nogal willekeurig geworden en van enige uniformiteit is vrijwel geen sprake meer.
De molenwieken bij de vreugdestand
De molenwieken draaien altijd tegen de richting van de klok in. Is er reden tot vreugde, dan laat de molenaar dat blijken door de wiek te laten stoppen juist voordat deze de hoogste stand heeft bereikt. De wieken staan niet helemaal in het midden, maar iets naar links.
Bij de vreugdestand werd, ter vergroting van de feestvreugde, ook wel eens een rechtopstaande vlag in de bovenste wiek gestoken. Wanneer de molen maalde en dus in bedrijf was, werd een vlag aan de achterzijde van de molenkap bevestigd. Dat gebruik is al meer dan drie eeuwen oud. Ook wordt de molen versierd met vlaggen aan de wieken en/of vlaggenlijnen tussen de wieken.
Verschillende wiekstanden
Naast de vreugdestand zijn er nog verschillende soorten wiekstanden. Om ze goed te kunnen zien moet je recht voor de molen(wieken) staan.
Rouwstand
Als er iemand is overleden, zet de molenaar de wieken in de rouwstand. Iedereen weet dan dat er iemand is overleden en dat de molenaar daarom rouwt. In de rouwstand staan de wieken niet helemaal in het midden, maar staat de verticale wiek voorbij het hoogste punt. Het is daarnaast gebruikelijk de molen in de rouw naar het huis van de overledene te richten.
Korte ruststand
Als de molen voor korte tijd stil staat of de molenaar een paar dagen vrij heeft, heet dat korte rust. Hij zet de wieken dan helemaal recht, het is dan net een plusteken. De molenaar wil mensen in de omgeving hiermee laten zien dat hij rust houdt.
Lange ruststand
Als er in de zomerperiode weinig of niet wordt gemalen, heet dat lange rust. Om mensen in de omgeving te laten weten dat de molen voor langere tijd niet maalt, zet de molenaar de wieken schuin, in de lange ruststand. De wieken lijken nu net een kruis.
Molentaal anno nu
Anno nu is deze ‘molentaal’ niet meer een belangrijke manier om nieuws te verspreiden. Voor de oplettende voorbijgangers is het echter nog altijd een subtiel gebaar en een mooie traditie om belangrijke gebeurtenissen aan de omgeving kenbaar te maken en zo een gevoel van verbondenheid te creëren.
Inspiratie
Voor meer inspiratie rondom tradities en rituelen, zoals rondom geboorte en sterven, zie mijn blogs op mijn website www.levenswending.nl.
Coverfoto: Vincent Kraan
Ik ben aangesloten bij de Landelijk Beroepsvereniging van Ritueelbegeleiders.